حریم خصوصی در فضای مجازی

حریم خصوصی در فضای مجازی یکی از موضوعات و چالش هایی است که در سال های اخیر اهمیت بسیاری پیدا کرده است. حفظ حریم خصوصی در فضای مجازی به یکی از دغدغه های کاربران فضای مجازی، کارشناسان و فعالان این حوزه تبدیل شده است. در این مقاله به ابعاد مختلف موضوع حریم خصوصی در فضای مجازی می پردازیم.

مقدمه

 تا سال های نه چندان دور افراد برای حریم خصوصی خود ارزش و اهمیت والایی قائل بودند و برای حفظ و در امنیت نگه داشتن آن اقدامات احتیاطی و پیشگیرانه ایی را به عمل می آوردند و از اقداماتی که حتی خدشه ایی به حریم خصوصی خودشان وارد کند نیز پرهیز می کردند.

یکی از اقدامات پیشگیرانه ای که از زمان های بچگی هایمان در ذهن داریم این بود که، والدینمان به ما می گفتند: اتفاقاتی که داخل خانه می افتد و حرفایی که زده میشود در محیط بیرون و مدرسه تعریف نشود و آن را مانند یک راز بدانیم و آن را افشاء نکنیم.

 اگر به گفته های والدینمان توجه کنیم پی میبریم که هدف از این اقدامات، در امنیت نگه داشتن حریم خانه و خانواده بود و اینکه اجازه ندهیم دیگران با دانستن اطلاعات در خصوص ما و یا خانواده ما، وارد حریم خصوصیمان شوند.

اما امروزه تا حد زیادی این اقدامات گفته شده اجرا نمی شود و افراد با کمال میل برای دوستان دیده و نادیده  ی خود در فضای مجازی، اتفاقات روزمره خودشان را تعریف می کنند.

 مثلا درکدام رستوران غذا خورده اند، به کجا مسافرت رفته اند.

 عکس های خود را برایشان به اشتراک می گذارند و کوچکترین تجربیات خود را برایشان توئیت می کنند. ولی با تمام این بی احتیاطی ها باز هم انتظار دارند که حریم خصوصیشان در امان باشد و اگر کسی حریم آنها را نقض کند برآشفته شده و با آن شخص خاطی برخورد سختی خواهند کرد.

به قول وستین « تمایل هر فرد برای داشتن حریم خصوصی هیچ گاه مطلق نیست چرا که همزمان با تمایل فرد برای عضویت در جامعه است. بنابراین هر فرد مدام در پروسه تنظیم و تطبیق خود با وضعیتی است که در آن هم تمایل به حفظ اطلاعات شخصی اش دارد و در عین حال می خواهد در جریان برقراری ارتباط با دیگران به تبادل اطلاعات بپردازد و این تبادل اطلاعات در سایه شرایط محیطی و هنجار های اجتماعی است که جامعه برایش تعیین می کند.»

با توجه به مطالبی که گفته شد، در سال های اخیر تنها دغدغه افراد و خانواده ها در خصوص حفظ حریم خصوصی، در امنیت نگه داشتن آن در میان دوستان و آشنایان با یکسری اقدامات احتیاطی و پیشگیرانه بود و محفوظ نگه داشتن آن با رعایت آن اقدامات بسیار سهل و آسان بود.

ولی امروزه با رشد و گستردگی فناوری و تکنولوژی، امنیت حریم خصوصی در فضای مجازی برای کاربران با دشواری هایی رو به رو شده است و دیگر نمیتوان با همان اقدامات پیش پا افتاده، به حفظ حریم خصوصی در فضای مجازی اقدام کرد. بلکه بنا به موقعیتی که داریم باید از اقدامات متنوع و به روزتری استفاده کنیم تا هم متناسب باشد و هم بتوانیم با آسودگی خاطر از فضای مجازی استفاده کنیم، بدون اینکه لطمه ایی به حریم خصوصیمان وارد شود.

در ادامه به تعریف حریم خصوصی و فضای مجازی و اینکه سهل انگاری در فضای مجازی چه تبعاتی به دنبال دارد اشاره خواهیم کرد.

مفهوم شناسی حریم خصوصی

حریم خصوصی از جمله اساسی ترین حق در حقوق شهروندی و بشر محسوب می شود و به قدری با شخصیت انسان در ارتباط است که تجاوز به حریم خصوصی، تجاوز به شخصیت و کرامت انسانی است و تجاوز به آن مجاز شناخته نمی شود.

 و عدم رعایت حریم خصوصی اشخاص بی احترامی به ارزش های انسانی و شخصیتی او محسوب می شود.

حریم خصوصی از توجه به شان و منزلت انسانی و ارزشهای مبتنی بر انواع آزادی ها، نشأت گرفته است و به گونه ای است که افراد تمایل ندارند که دیگران را بدون اجازه وارد آن کنند .

اگرهم توسط دیگران مورد تعرض قرار بگیرد، از طریق مقامات قضایی خواستار برخورد با شخص متخلف و قانون شکن هستند و علت این همه سختگیری و توجه کردن به آن این است که شخص دارای اطلاعات با ارزشی است و در صورتی که به حریمش تعرض شده و موجب افشاء آن مطالب گردد، چه بسا صدمه و آسیب جبران ناپذیری به حیثیت و کرامت و شخصیت انسانی فرد وارد می شود و همچنین موجب برهم خوردن آرامش و امنیت روانی اعضای جامعه می گردد .

در خصوص حریم خصوصی در فضای مجازی می توان گفت که، هر نوع اقدامی از طریق کاربران فضای مجازی که موجب آزار و رنجیدگی کاربران دیگر شود و یا اینکه با یکسری اقدامات باعث برهم زدن امنیت و آرامش، موجب تشویش اذهان عمومی گردد، نقض حریم خصوصی محسوب می شود.

برای نمونه می توان گفت که افراد تصور می کنند که برای شروع به چت کردن و ارتباط با کاربران دیگر در فضای مجازی، ابتدا باید از سوال های شخصی شروع کنند و وقتی از این کاربران پرسیده می شود که هدف از مطرح کردن این سوالات چیست، این گونه جواب می دهند:  «قصد داریم که با شما صمیمی شویم.»

ولی اصل این است که اول آن کاربر باید از مخاطبش بپرسد آیا تمایل دارد که با او صمیمی شود؛ در صورتی که پاسخ او مثبت بود میتوان سوالات شخصی را پرسید. البته منظور آن است که در چارچوبی باشد که لطمه ای به حریم خصوصی شخص وارد نشود .

تاریخچه حریم خصوصی

توجه کردن به حریم خصوصی و اهمیت دادن به آن قدمت طولانی دارد و در تمام ادیان الهی این حق انسانی به رسمیت شناخته شده و اشارات بسیاری به آن موضوعات شده است و اهمیت این موضوع به قدری بود که با شخص خاطی برخورد جدی صورت می گرفت.

در دین مبین اسلام، خداوند متعال به صراحت بارها در قرآن مجید در آیات ۱۲ سوره حجرات ۱۸۹ سوره بقره و ۱۹ و ۲۷ الی ۳۰ سوره نور به رعایت حریم خصوصی سخن گفته است و همچنین در روایات حضرت محمد(ص) و امامان معصوم(ع) در مورد حفظ حریم خصوصی افراد نقل شده است.

مفهوم فضای مجازی

واژه فضای مجازی برای اولین بار توسط ویلیام گیبسون در داستان کوتاه Burning_Chrom بکار رفت.

از نظر او فضای مجازی فضایی تخیلی است که از اتصال رایانه ها پدید آمده و تمامی انسان ها و منابع اطلاعاتی را به هم متصل کرده است.

در تعریف دیگری در کتاب شبکه عنکبوتی از محمد کهوند اینگونه اشاره شده است که (فضای مجازی عبارت است از محیطی که در آن برقراری ارتباطات، رؤیت و انتقال اطلاعات (به صورت غیرقابل لمس و با اشغال اندکی از محیط قابل لمس) در ساختارها و قالب هایی به عنوان خدمات به انسان ها) طراحی و کنترل می شود.

 بنابراین، کلیه خدمات، ابزارهای سخت و نرم، محتواها، ارتباطات، قالب ها و… دنیای اطلاعات و ارتباطات، شامل فضای مجازی می شود.

تبعات نقض حریم خصوصی در فضای مجازی

از رازهای جذابیت و پرطرفدار شدن فضای مجازی این است که این امکان را برای افراد ایجاد می کند تا بر اساس خواسته ها و بر طبق رویاهایشان زندگی کنند.

زندگی کردن در این فضا و فرار از تعهدات و تعلقات است و اگر به طور متعارف استفاده نشود انسان را از بسیاری از قید و بندها و قوانین انسانی رها می کند.

برای نمونه می توان گفت، اطلاعاتی که تا پیش از گستردگی فضای مجازی در زندگی افراد، شخصی و تنها مختص خانواده ها بود و یا عکس های خانوادگی که در آلبوم ها در خانه نگهداری می شد و تمامی آنچه که در یک خانواده رخ می داد، اکنون در فضای مجازی و در معرض نمایش عموم گذاشته می شود،

که این امر تبعاتی دارد. از جمله این تبعات می توان به بی ارزشی، بی تعهدی و پایین آوردن شان خانوادگی نام برد که بعضی از افراد با جلوه گری های ویرایش شده و با تهیه و گذاشتن هر نوع کلیپی درفضای مجازی به دنبال افزایش دنبال کننده، برای کسب درآمد هستند.

در جوامع امروزی نقض حریم خصوصی در فضای مجازی به عنوان بزرگترین دغدغه کاربران شبکه های اجتماعی بدل شده است.

فرض کنید که شما به عنوان یک کاربر درفضای مجازی عکسی از خودتان، خانواده یا دوستانتان در قسمت پروفایل قرار می دهید و  یا اینکه آن را در گروه هایی که عضو آن هستید به اشتراک می گذارید.

باید بدانید که با این کاری که خودتان انجام می دهید؛ امنیت حریم خصوصی خود، خانواده یا دوستانتان را به خطر می اندازید.

به این علت که با اشتراک گذاری تصاویر خصوصی خود یا خانواده یا دوستانتان، با آبروی آنان بازی می کنید.

 این امر ممکن است که امنیت شغلی پدر یا هر یک از اعضای خانواده یا دوستانتان را به خطر بیاندازد.

 یا فرض کنید که شما در مسافرت هستید و با ارسال تصویری از فضای مسافرت به مخاطب این پیام را منتقل می کنید که شما در حال حاضر در منزل حضور ندارید و اگر کسی از روی پیامهای قبلی شما و یا با فعال بودن GPS یا همان موقعیت یاب شما قبلاً بر موقعیت مکانی شما اشراف پیدا کرده باشد می تواند برای سرقت اموال منزل شما اقدام نماید.

 بسیاری از افراد سودجو و فرصت طلب در شبکه های اجتماعی فعالیت دارند که به دنبال فرصتی هستند تا با سوء استفاده از غفلت شما و اعتماد بی جای شما به این افراد در گروه های مختلفی که در فضای مجازی عضو آن هستید، حریم خصوصی شما را برای تحقق مقاصد شوم و پلید شان از جمله هتک حیثیت، سرقت اطلاعات شخصی شما، اخاذی، انتقامجویی، جعل هویت و حتی درخواست های غیر اخلاقی نقض کنند .

علاوه بر این تبعاتی که گفته شد میتواند یک حس نا امنی در سطح جامعه ایجاد کند از این بابت که هر کسی از فضای مجازی استفاده کند حریم خصوصی او در امان نخواهد بود و افراد کم کم از این فضا فاصله می گیرند.

مثلا شما درنظر بگیرید کشوری که با این گستردگی تکنولوژی که صورت گرفته، افراد باید به سوی الکترونیکی شدن قدم بردارند. اما عدم وجود امنیـت کـافی در یک فضاي مجازي براي انجام کارهای کاربران ازجمله: امور بانکی، خرید اینترنتی، عضویت در شبکه های اجتماعی و… تمایل کاربران را به داشتن این فنّاوری کـاهش می دهد و کاربران همواره کارهای خود را به صورت سنتی انجام می دهند.

 بنابراین داشتن دولت الکترونیک در کشور متوقف می شود و باید برای جلوگیری از این اتفاق و برون رفت از معضلات فضای مجازی از راهکارهایی استفاده کرد تا از وقوع این اتفاق جلوگیری نماید.

راهکارهای حفاظت از حریم خصوصی در فضای مجازی

تا به حال در میان دوستان آشنایان و یا از طریق تلویزیون، رادیو یا هر وسیله ارتباط جمعی دیگر دیده و یا شنیده ایم که افرادی در فضای مجازی مرتکب جرم و یا به موجب ارتکاب جرم متحمل ضرر و زیان شده اند.

این امر می تواند تبعات غیر قابل جبرانی داشته باشد. برای مقابله با آسیب های فضای مجازی و برای پیشگیری ازاینکه جزء قربانیان در فضای مجازی نباشیم باید از راهکارهایی استفاده کنیم که به حریم خصوصی ما در فضای مجازی آسیبی وارد نشود تا متحمل ضرر و زیان نگردیم.

 بعضی از راهکارها اصول ساده ایی هستند که بارها و بارها در طول زندگی به گوشمان خورده است و والدینمان برای اینکه در امان بمانیم آنها را به ما آموزش داده اند. از جمله آنها می توان به توانایی نه گفتن، اشاره کرد.

• توانایی نه گفتن: توانایی که در ظاهر ساده است ولی می بینیم و یا می شنویم که بعضی ها توانایی نه گفتن را ندارند. این راهکار از مهمترین راهکارها در حفظ حریم خصوصی در فضای مجازی محسوب می شود .اگر شما نتوانید در فضای مجازی به درخواست های نادرست دوستان یا آشنایان یا افراد دیگر نه بگویید خیلی زود اطلاعات مهم زندگی شما در اختیار دیگران قرار خواهد گرفت.

• به دنبال کسب محبت از دیگران نباشید: از دلایلی که باعث می شود حریم خصوصی در فضای مجازی مورد خطر قرار گیرد و اطلاعات مهم زندگیتان در اختیار دیگران قرار گیرد؛ همین نیاز به محبت است. بسیاری از افراد برای اینکه محبت دیگران را جلب کنند زندگی خود را برای آنها بازگو می کنند. اگر چنین خصلتی دارید قبل از گفتن به عواقب کار خود فکر کنید.

• تعیین خط قرمز برای خودتان در هنگام استفاده از فضای مجازی: یکی از موارد دیگری که در حفظ حریم خصوصی در فضای مجازی می تواند کاربردی باشد، تعیین خط قرمز برای خودتان است. منظور از تعیین خط قرمز آن است که هر اقدامی که موجب می شود حریم خصوصی شما به خطر بیفتد و اطلاعاتی از شما یا خانواده شما افشا گردد، از انجام دادن آن خودداری کنید یا این که نگذارید دیگران وارد آن خطوط شوند و از اطلاعات شما سوء استفاده کنند. مثلاً در صفحه شخصی خودتان در اینستاگرام این قابلیت را فعال کنید که صفحه شما به طور عمومی در اختیار دیگران قرار نگیرد. یعنی تنها با جستجوی نام شما و پیدا کردن پیجتان در این شبکه اجتماعی نتوانند پست های خصوصی شما را ملاحظه کنند و به زبان ساده تر صفحه شما در بازدید عموم نباشد.

• کنجکاو نبودن در فضای مجازی: یکی دیگر از اصول ساده که حریم خصوصی در فضای مجازی را حفظ می کند همین کنجکاو نبودن است. خودداری از سرک کشیدن به لینک های ناشناس که برای شما ارسال می شود یا خودداری از ورود به تبلیغات و وب سایت های مختلف و یا از نصب اپلیکیشن های ناشناس و نامعتبر که از طریق پیامک یا پیامی که در صفحه شخصیتان در فضای مجازی دریافت می کنید و به شما برای دسترسی به قابلیتی پیشنهاد می شود خودداری کنید.

این مواردی که ذکر شد اصول ساده ای بود که اگر رعایت گردد تا حدی می تواند حریم خصوصی شما را در فضای مجازی حفظ کند.

 البته این راهکارها به تنهایی کافی نیست و برای اینکه در فضای مجازی آسیب نبینید باید از یکسری راهکارهای دیگر هم استفاده کنید یا از انجام یکسری کارها پرهیز کنید که در موارد زیر اشاره می شود.

۱٫ عدم استفاده از اینترنت بی سیم، وای فای رایگان همگانی.

۲٫ استفاده از گذر واژه های امن و سیستم ورود دو مرحله ای.

۳ .عدم ارائه اطلاعات شخصی و مالی به افراد ناشناس.

۴ .از ذخیره اطلاعات شخصی و خانوادگی خودتان در وسایلی که دسترسی به اینترنت دارد حتی الامکان پرهیزشود .

۵٫ داشتن آنتی ویروس و به روز بودن آن

۶٫ از اتصال فلش یا هارد افراد ناشناس به سیستم خودتان پرهیزکنید و در صورت انجام آن را با آنتی ویروس اسکن کنید.

۷٫ حذف برنامه های دسترسی از راه دور

۸٫ فعال بودن دیوار آتشین یا فایروال

روند تشکیل پرونده و رسیدگی به جرایم در فضای مجازی

وقتی جرمی در فضای مجازی ارتکاب می یابد عده ای از کاربران از وقوع آن جرم متحمل ضرر و زیان می شوند که در خصوص این امر چون جزء جرایم غیر مشهود محسوب می شوند (یعنی پلیس بعد پس از ارتکاب جرم در جریان امور قرار می گیرد) فردی که متحمل ضرر و زیان شده است باید از طریق نهادهای قضایی اقدام به ثبت شکایت نماید.  شخص قربانی از ابتدای امر که می خواهد ثبت شکایت نماید و تا انتهای آن که از نظام قضایی توقع اجرای عدالت و جبران ضرر زیان های متحمل شده را دارد، باید یکسری اقداماتی انجام دهد که هر کدام از آنها مثل یک حلقه زنجیر به یکدیگر متصل هستند.

در صورتی که اگر یکی از آنها را به نحو صحیح انجام ندهد به آن نتیجه مطلوب خود دست نخواهد یافت.

درقدم اول و نکته بسیار مهم اخذ مشاوره حقوقی جهت طرح و تنظیم شکواییه ای درخصوص جرم ارتکابی است.

یکی از اثرات وقوع هر جرم ضرر وارده به شخص قربانی است. این شخص می تواند از شخصی که مرتکب این جرم شده شکایت نماید و با طرح شکایت درخواست پیگیری جرم و درخواست جبران خسارت وارده را داشه باشد.

این امر نیازمند طرح و تنظیم شکایت رسمی نزد مرجع مربوطه است.

از آنجایی که جرائم سایبری غیر مشهود می باشند، رسیدگی به این جرایم مستلزم این است که شاکی خصوصی اقدام به شکایت کند و اگر شاکی بخواهد به خواسته های خود برسد نیازمند طرح و تنظیم صحیح آن است و چون عموم مردم با آن آشنا نیستند نیازمند اخذ مشاوره از وکیل در این زمینه می باشند.

قدم بعدی در صورت نداشتن شناسه کاربری در سامانه ثنا، اقدام به ایجاد این شناسه کاربری است. بعد از آن با مراجعه به دفاتر خدمات الکترونیک قضایی یا دادگستری محل سکونت خود شکایت نامه ای که تنظیم کرده اید را در اختیار آنها قرارمی دهید تا روند رسیدگی شما آغاز گردد.

بعد از تعیین شعبه دادرسی در سامانه یاد شده با دستور قضایی به پلیس فتای محل سکونتتان ارجاع داده می شوید و پرونده ای در خصوص شکایت نامه شما در آن اداره تشکیل می شود.

به تبع آن افسر پرونده تعیین می گردد و شما باید تا حصول نتیجه با افسر پرونده خود همکاری و همراهی داشته باشید و بعد از ارائه مستندات به پلیس فتا و تحقیقات پلیسی، پرونده به دادسرا ارائه می گردد و با صدور قرار مجرمیت و کیفرخواست در خصوص شخص مرتکب جرم، پرونده جهت رسیدگی قضایی به دادگاه ارسال می گردد.

قبل از ورود به هر دعوای حقوقی حتما با وکیل حقوقی متخصص مشورت کنید و بدون ارزیابی ادله و مدارک وارد دعوا نشوید. موضوعات حقوقی بسیار تخصصی و پیچیده است و یک اشتباه کوچک می تواند خسارت های زیادی را متوجه شما کند.

مؤسسه حقوقی زعفری متشکل از مجموعه ای از وکلای حرفه ای دادگستری آماده ارائه مشاوره بیشتر درباره این موضوع به شما است.

نویسنده: سیاوش شاه محمدی، کارشناس حقوق، وکیل دادگستری